Το δίλημμα του Ορέστη

Νικηφόρος Βρεττάκος,

«Ο διακεκριμένος πλανήτης»

Ορέστης και Ερινύες

Υπάρχουν φορές που στα ποιήματα κρύβεται επιμελώς η διαφορετική, η λεγόμενη «άλλη» προσέγγιση. Μιλώ για εκείνη που συνοδεύεται από το αίσθημα της διεξόδου, από το αίσθημα εκείνο της λύτρωσης που συνεπάγεται η διατύπωση μιας ακριβούς αιτίας ή ενός συμπεράσματος εξαιρετική απλότητας και κατά συνέπειας, λάμψεως.

Το ποίημα «Το δίλημμα του Ορέστη» συνιστά μία από εκείνες τις στιγμές. Ο Νικηφόρος Βρεττάκος, πάντα με το βλέμμα του στο «υψηλό», στο κενό εκείνο που λέγεται ουρανός και χωρα όλα τα μάτια της γης. Μα εδώ, ρεαλιστικός κριτής, κινούμενος στα «τραγικά σύμπαντα», ερμηνεύει την τρομερή πτώση του Ορέστη, με όρους κυριολεκτικά ανθρώπινους, τόσο ώστε να μπορούν να χαρακτηρισθούν πρακτικοί, αδιαμφισβήτητοι λοιπόν, στέρεοι στη σημασία και την επίδρασή τους. Το «υπέρ μόρον», εκείνο το οποίο διαφεύγει των κανόνων συνιστά την τερατώδη αδυναμία του ήρωα Ορέστη. Μα εδώ, το καβαφικό «ναι» ή το «όχι» δεν υφίσταται. Στην περίπτωση του αργείου παιδιού εκείνο που δεν ξεπεράστηκε ποτέ είναι το ανθρώπινο στοιχείο. Ο Βρεττάκος αναγνωρίζει στον άνθρωπο την αδυναμία να υπερβεί τον εαυτό του. Η έννοια του χρέους είναι εκείνο που δεν τηρήθηκε, εκείνο που δεν κατόρθωσε ο ήρωας να ξεπεράσει και έτσι δόθηκε και τέλειωσε όπως αρμόζει σε μια ύπαρξη. Ο ποιητής δεν προβάλλει κανένα αίτημα πολιτικό. Μόνο επιβεβαιώνει εκείνο το φοβερό μυστικό που έχει λεχθεί και πάντα δεν μπορούμε παρά να αποφύγουμε να φανταστούμε πως πραγματώνεται.  Η δυστυχία, εκείνο που επιβάλεται δεν υπάρχει και δεν προκύπτει παρά από τον ίδιο το θύμα, τον ίδιο το θύτη. Ο Ορέστης, πάλεψε στο έργο του Ρίτσου, μετάνιωσε σαν Χριστός και σκέφθηκε πως θα ήταν τάχα αν τη μοίρα του διέψευδε. Μα το «ανθρώπινο» είναι αξεπέραστο, το «ανθρώπινο» είναι τόσο πιο υψηλό, είναι, λέει ο ίδιος ο ποιητής «το λαμπρό μαργαριτάρι του κόσμου» και είναι αποτυχία το μόνο της εμπειρίας παιδί. Ο Νικηφόρος Βρεττάκος αντιλαμβάνεται με την αφοπλιστική αποδοχή του το γεγονός του φόνου. Καταννοεί τις εποχές, τις επιταγές που συνεπάγονται αυτές, δεν διστάζει να διατυπώσει εκείνη την αλήθεια που με βεβαιότητα μπορεί να ξεπεράσει την αίσθηση της αποτυχίας. Η έλλειψη που δημιουργείται ανάμεσα στο σκοπό, την αιτία, το αποτέλεσμα είναι μια αναπόφευκτη πορεία. Και ο ποιητής, όπως και τότε ο Ορέστης γνωρίζει καλά και το παραθέτει στην κρίση μας, ως μια εναλλακτική αιτία ενός ιστορικού δισταγμού. Και μόνο η αναζήτηση μιας δικαιολογίας αναδεικνύει τον παρηγορητικό λόγο του Βρεττάκου, τον καταπραϋντικό, εκείνον που τελικά θα επικρατήσει γιατί η λύπη της ανθρώπινης αδυναμίας ή ανωμαλίας συνιστά το πιο βαρύ φορτίο για κάποιον που διδάχτηκε τη συνείδηση της τελειότητάς του.

Ο Νικηφόρος Βρεττάκος ορθώνει έναν λόγο συμπονετικό και τούτο είναι κάτι παραπάνω από σπάνιο ανάμεσα στους ανθρώπους. Πέρα από το λόγο ο Βρεττάκος με τούτο το ποίημα σκύβει και αγκαλιάζει τη σωρό του Ορέστη, αντιλαμβάνεται το αδιέξοδό του και λυτρώνει την ιστορική του μνήμη, αναλαμβάνοντας να εκφέρει το ιστορικό συμπέρασμα.  Ο Βρεττάκος αντιλαμβάνεται και πονά για εκείνο το πάθος που ξέφυγε των πραγμάτων, μετανιώνει για εκείνο που δεν πραγματοποιήθηκε. Αφήνει λίγα λουλούδια στον τάφο του Ορέστη και απαλάσσει τον εαυτό του, εις τον αιώνα. Εκείνο που δεν αποφεύχθη είναι το ξεπέρασμα του ανθρώπου από τον άνθρωπο. Ευτυχώς.

Απόστολος Θηβαίος

συγκομιδή 11