Z (1969) του Κώστα Γαβρά [Κριτική]

Του Γιώργου Ρούσσου

"Εύρισκα πως από τον Ελληνικό Κινηματογράφο έλειπε μια διάσταση σαν εκείνη που συναντάμε στην Ελληνική Τραγωδία, η σχέση του θεάματος με την Αρχή και τους μηχανισμούς της Αρχής και της Εξουσίας. Το Ζ δεν είναι ένα φιλμ πάνω στην ψυχολογία, είναι μια ταινία πάνω σ' έναν μηχανισμό". Κώστας Γαβράς

Ο Ζήτα (Ιβ Μοντάν) είναι ένας επιστήμονας που έχει προγραμματίσει να κάνει μια ομιλία κατά της χρήσης της ατομικής βόμβας. Καθώς φτάνει έξω από την αίθουσα που πρόκειται να μιλήσει, δέχεται την επίθεση μιας ομάδας ακροδεξιών εξτρεμιστών που συνδέονται πολιτικά με την κυβέρνηση και, ενώ η αστυνομία είναι δίπλα, δεν παρεμβαίνει.

Αρχικά, φαίνεται να συνέρχεται από το δυνατό χτύπημα και πραγματοποιεί την ομιλία του, αργότερα όμως υποκύπτει στα τραύματά του. Ένας δημοσιογράφος βρίσκει έναν μάρτυρα κι έναν δικαστή που είναι πρόθυμος να τον ακούσει, παρά τις διαμαρτυρίες της κυβέρνησης. Ακολουθεί μια δίκη στην οποία αποκαλύπτεται μια κυβερνητική συνωμοσία, αλλά όλα ανατρέπονται όταν στην εξουσία, έπειτα από στρατιωτικό πραξικόπημα, ανεβαίνει νέα κυβέρνηση. Μία κυβέρνηση, η οποία όμως απαγορεύει τις εκδηλώσεις υπέρ της ειρήνης και της δημοκρατίας...

Σαράντα τέσσερα χρόνια μετά την πρώτη έξοδό της στους κινηματογράφους, η μνημειώδης ταινία του διεθνούς Έλληνα δημιουργού Κώστα Γαβρά "Ζ", συνεχίζει να συγκινεί και να προάγει τα μηνύματά της, πιο επίκαιρα από ποτέ. Ένας φόρος τιμής στον άνθρωπο, και στις ελευθερία έκφρασης που ξυπνάει μνήμες από μία δύσκολη και ιδιαίτερη περίοδο της νεότερης ελληνικής ιστορίας.

Η ταινία, είχε στην εποχή της, τεράστια εμπορική, αλλά και καλλιτεχνική επιτυχία. Βραβείο Όσκαρ και Χρυσή Σφαίρα Καλύτερης Ξενόγλωσσης Ταινίας το 1970 και πλήθος ακόμη βραβείων για μια ταινία – σταθμό, στον παγκόσμιο κινηματογράφο.

Αυτή είναι μόλις η τρίτη μεγάλου μήκους ταινία του Κώστα Γαβρά. Είχαν προηγηθεί, το 1965 το "Compartiment tueurs", με τους Yves Montand, Michel Piccoli και την υπέροχη Simone Signoret, ενώ το 1967, είχε παρουσίαση τη δεύτερη ταινία του, το "Un homme de trop", με τον Jacques Perrin και πάλι με τον Michel Piccoli. Για το "Ζ", είναι η αλήθεια ότι ο Κώστας Γαβράς, δυσκολεύτηκε να βρει οικονομικούς πόρους. Εν τέλει, η συμπαραγωγή υπογράφεται από Γαλλία και Αλγερία, με τους περισσότερους από τους ηθοποιούς να συμμετέχουν λόγω της προσωπικής τους φιλίας με τον σκηνοθέτη. Ανάμεσα τους, σπουδαίοι Γάλλοι ηθοποιοί, όπως ο Yves Montand, ο Jacques Perrin και βέβαια ο Jean-Louis Trintignant, αλλά και η Ελληνίδα, Ειρήνη Παπά, στον ρόλο της Ελένης.

Στα 85 χρόνια ιστορίας, της Ακαδημίας Κινηματογράφου, Τεχνών και Επιστημών της Αμερικής, των γνωστών μας Όσκαρ, των σημαντικότερων για πολλούς Κινηματογραφικών βραβείων, είναι χαρακτηριστικό ότι είναι μετρημένες στα δάχτυλα του ενός χεριού, οι ξενόγλωσσες ταινίες, που κατάφεραν να αποσπάσουν πέντε υποψηφιότητες και μάλιστα σε βασικές κατηγορίες. Το "Ζ" του Κώστα Γαβρά, ανήκει σε αυτή την σπάνια ελίτ, έχοντας μάλιστα καταφέρει να κερδίσει τόσο το Όσκαρ Καλύτερης Ξενόγλωσσης Ταινίας, για λογαριασμό της Αλγερίας, όσο και το Όσκαρ Best Film Editing για τον Françoise Bonnot.

Το βιβλίο του Βασίλη Βασιλικού "Ζ", έφτασε στα χέρια του Κώστα Γαβρά το 1967, μετά από πρόταση του αδελφού του, ο οποίος ήταν στο στρατό μαζί με τον συγγραφέα. Όταν ξέσπασαν τα δραματικά γεγονότα του 1967 στην Ελλάδα με το πραξικόπημα, ο Ιβ Μοντάν τηλεφώνησε στον Γαβρά θέλοντας να μάθει περισσότερα για το τι γινόταν στη χώρα μας εκείνη την εποχή. Τότε ήταν που αποφάσισε ο σκηνοθέτης να κινητοποιηθεί και να κάνει κάτι για τις άσχημες εξελίξεις στην Ελλάδα. Μαζί με τον Χόρχε Σεμπρούν άρχισαν να γράφουν το σενάριο του βιβλίου, ενώ ο Μοντάν είχε πει χαρακτηριστικά στον Γαβρά "κάνω όποιον ρόλο θέλεις στο φιλμ".

Από πλευράς ηθοποιών δεν υπήρχε κανένα πρόβλημα, γιατί όλοι αγάπησαν την ιστορία και ήθελαν να συμμετάσχουν. Τα προβλήματα άρχισαν στο επίπεδο της παραγωγής και της χρηματοδότησης από Ευρωπαίους και Αμερικανούς. Θεωρούσαν ότι κανέναν δεν ενδιαφέρει μια ταινία για έναν σκοτωμένο βουλευτή στην Ελλάδα. Ο Ζακ Περέν ήταν αυτός που πρότεινε να χρηματοδοτήσουν την παραγωγή οι Αλγερινοί. Απευθύνθηκαν λοιπόν στον αρμόδιο υπουργό για θέματα Πολιτισμού, ο οποίος ήταν πρόθυμος να παρέχει τεχνικούς, ξενοδοχεία, μηχανές, και γενικώς, παροχές που ήταν υπεραρκετές για να πραγματωθεί η ταινία. Ο μόνος όρος ήταν, για να μην αυξηθεί πολύ ο προϋπολογισμός, τα εξωτερικά γυρίσματα να λάμβαναν χώρα στο Αλγέρι. Ο Κώστας Γαβράς, αφού έλεγξε με το συνεργείο του, αν υπήρχαν οι κατάλληλοι χώροι και συνθήκες για να υλοποιηθεί το σενάριό του, έδωσε το πράσινο φως και κάπως έτσι, ξεκίνησαν τα γυρίσματα.

Το "Ζ" είναι η ταινία που στην πραγματικότητα έδωσε στον Γαβρά τον χαρακτηρισμό "σκηνοθέτης πολιτικών ταινιών". Αν και αρχικά η κριτική που έγινε στην ταινία ήταν σφοδρή κυρίως από τους Έλληνες της Αμερικής, την New York Times, αλλά και το περιοδικό Positif. Παρόλα αυτά, η ταινία συμμετείχε στο Διαγωνιστικό Πρόγραμμα των Καννών το 1969, κερδίζοντας Βραβείο Επιτροπής και Ανδρικού ρόλου για τον σπουδαίο Τρεντινιάν. Παράλληλα κέρδισε Χρυσή Σφαίρα, BAFTA και Όσκαρ Καλύτερου ξενόγλωσσου φιλμ το 1970. Βρήκε διανομή όχι μόνο στην Ευρώπη αλλά και στην Αμερική, όπου κατάφερε τελικά να γίνει μεγάλη εισπρακτική επιτυχία.

Ο Κώστας Γαβράς, γεννήθηκε σε ένα χωριό της Αρκαδίας το 1933. Τελείωσε το σχολείο στην Αθήνα, σπούδασε κινηματογράφο στο Παρίσι και άρχισε να εργάζεται ως βοηθός σκηνοθέτης σε κορυφαίους δημιουργούς όπως ο Ρενέ Κλερ, ο Ζακ Ντεμί, ο Ιβ Αλεγκρέ, ο Ρενέ Κλεμάν και ο Ανρί Βερνέιγ. Από το 1971 έως 1973 διετέλεσε πρόεδρος της Ένωσης Σκηνοθετών στη Γαλλία και από το 1982 έως το 1987 υπήρξε πρόεδρος της Γαλλικής Ταινιοθήκης, αξίωμα που ασκεί μέχρι και σήμερα, καθώς επανεξελέγη.

"Η χώρα μας είναι βασικά μια χώρα κουλτούρας. Γιατί έχουμε επιζήσει στον κόσμο και η Ελλάδα είναι γνωστή παντού; Γιατί από 2.500-3.000 χρόνια ο Ελληνικός Πολιτισμός έχει μια βάση και έπαιξε ρόλο σε όλο τον κόσμο μέχρι σήμερα. Ο Κινηματογράφος είναι Τέχνη, είναι μέρος της Τέχνης. Στη Μεσόγειο υπήρχαν πολιτισμοί που χάθηκαν, όπως οι Φοίνικες π.χ. που ήταν έμποροι. Τι έχει μείνει; Τίποτα ή πολύ λίγα πράγματα. Η Ελλάδα έμεινε γιατί είχε την Τέχνη, όλες τις Τέχνες. Λοιπόν, ο Κινηματογράφος είναι μια Τέχνη, καινούρια Τέχνη. Και πολλοί νομίζουν ότι επειδή είναι Τέχνη και μπορούμε να τη βρούμε παντού δεν αξίζει τον κόπο. Ιδίως οι πολιτικοί..." Κώστας Γαβράς