[Τα πτωχοπροδρομικά ποιήματα] ~ ΑΡΘΡΟ

Εκδόσεις Πανεπιστημιακές εκδόσεις Κρήτης

Ο Θεόδωρος Πρόδρομος ή Πτωχοπρόδρομος όπως έμεινε στην ιστορία για τον επαιτικό χαρακτήρα των ποιημάτων του, έζησε στο πρώτο μισό του 12^ου αιώνα. Ο ίδιος σε ποίημα του προς τον Ιωάννη τον Β’ γραμμένο για τον θάνατο του αυτοκράτορα το 1143 ή λίγο αργότερα χαρακτηρίζει τον εαυτό του γέροντα ενώ το τελευταίο έτος που αναφέρεται στα ποιήματα του είναι το 1166.Οοπωσδήποτε απέκτησε αξιόλογη μόρφωση. Στα ποιήματά του κάνει λόγο για σπουδές που ξεκίνησε σε πολύ μικρή ηλικία και για επίπονη πνευματική εργασία για την οποία παραπονείται ότι ελάχιστα ανταμείφθηκε από την κοινωνία της εποχής του. Εν τούτοις παρά τις διαμαρτυρίες του φαίνεται ότι η λογιότητα και η ποιητική του δεξιοτεχνία άνοιξαν γι αυτόν της πύλες της υψηλής βυζαντινής κοινωνίας και του εξασφάλισαν ισχυρούς προστάτες.  Στα λόγια έργα του ανήκουν «Το κατά Ροδάνθην και Δοσικλέα» έμμετρο μυθιστόρημα που διαιρείται σε 9 βιβλία και αποτελείται από 4614 στίχους, η «Γαλεομαχία» ή «Κατομυομαχία» η οποία έχει 384 τρίμετρους στίχους και αφηγείται την μάχη γάτας και ποντικού και έχει σαν μακρινό πρότυπο την «Βατραχομυομαχία» (παρωδία της Ομηρικής Ιλιάδας) και ακόμα ποιήματα με σατυρικό, αλληγορικό ή ηθικοδιδακτικό περιεχόμενο, θρησκευτικοί ύμνοι, αστρολογικές μελέτες, γυμνάσματα ρητορικά, επεξηγηματικά υπομνήματα σε εκκλησιαστικά ποιήματα, διάλογοι, επιγράμματα, επιστολές. Τα σατιρικά του ποιήματα και οι διάλογοι τον αναδεικνύουν άξιο συνεχιστή του Λουκιανού, τόσο στην παραστατικότητα της γλώσσας όσο και στην δηκτικότητα του ύφους.

Ό, τι συνηθίζεται να αποκαλείται ως πτωχοπροδρομικά ποιήματα είναι 4 κυρίως τα οποία σώζονται σε διάφορες παραλλαγές. Τις παραλλαγές αυτές, που μικρές διαφορές παρουσιάζουν μεταξύ τους, παραδίδουν σήμερα 7 χειρόγραφα. Τέσσερα απ αυτά τα χειρόγραφα βρίσκονται στην Εθνική Βιβλιοθήκη του Παρισιού, ενώ τα υπόλοιπα 3 μοιράζονται η Βιβλιοθήκη του Πατριαρχείου Ιεροσολύμων, η Βιβλιοθήκη του Βατικανού και η Βιβλιοθήκη του Γυμνασίου της Ανδριανούπολης.

Το πρώτο από αυτά  τα ποιήματα απευθύνεται «προς τον βασιλέα Μαυροϊωάννη» και αποτελεί σύντομη εξιστόρηση της άθλιας και κωμικοτραγικής ζωής του ποιητή  δίπλα στην απαιτητική και σκληρή γυναίκα του. Όπως ο ίδιος γράφει δεν έχει τίποτα άλλο να προσφέρει στον αυτοκράτορα σαν δείγμα ευγνωμοσύνης του για τις πολλές ευεργεσίες που’χει δεχθεί απ’αυτόν, εκτός από λίγους πολιτικούς στίχους, περιπαιχτικούς αλλά όχι αναίσχυντους γιατί στους γέροντες δεν επιτρέπεται να παίζουν δίχως κάποια σωφροσύνη. Στο δεύτερο ποίημα ο Πτωχοπρόδρομος ξαναγυρίζει στο πρόβλημα της οικογενειακής του ζωής αλλά αυτήν την φορά αναφέρεται στην φτώχεια που τον κατατρέχει, την βασανιστική έλλειψη και των πιο αναγκαίων υλικών αγαθών, την αγωνιώδη προσπάθεια του να εξασφαλίσει για τον εαυτό του και το σπίτι του θέρμανση, ζέστη, υπόδεση, ρούχα και τροφή.  Στο τρίτο ποίημα ο Πτωχοπρόδρομος αφηγείται με θαυμαστή παραστατικότητα στον αυτοκράτορα Μανουήλ τα βάσανα της ζωής του κατώτερου μοναχού. Το ποίημα περιγράφει την υποκρισία και την φαυλότητα της μοναστικής ζωής με τόλμη που δύσκολα θα περιμέναμε από Βυζαντινό συγγραφέα. Το τέταρτο ποίημα , το οποίο απευθύνεται πάλι στον αυτοκράτορα Μανουήλ, είναι το πιο χαρακτηριστικό και το πιο διάσημο απ’ όλα. Σ’αυτό ο ποιητής απεικονίζει με μελανά χρώματα την ζωή του πένητα διανοούμενου που αφού πέρασε την ζωή του σπουδάζοντας και μελετώντας, αντιμετωπίζει τώρα την αδιαφορία της κοινωνίας, τις καθημερινές στερήσεις και την βασανιστική φτώχεια και αναρωτιέται αν θα’ταν καλύτερα να ‘χει μάθει κάποια χειρωνακτική τέχνη.

«Και έμαθον τα γραμματικά μετά πολλού του κόπου.
Αφού δε τάχα γέγονα γραμματικός τεχνίτης,
Επιθυμώ και το ψωμίν και του ψωμιού την μάνναν
Υβρίζω τα γραμματικά λέγω μετά δακρύων
«Ανάθεμά τα γράμματα, Χριστέ, και οπού τα θέλει!
Ανάθεμα και τον καιρόν και εκείνην την ημέραν
Καθ’ήν με παρεδώκασιν εις το διδασκαλείο
Προς το να μάθω γράμματα, τάχα να ζω απ’εκείνα»
Εδάρε τότε αν μ’έποικαν τεχνίτην χρυσορράπτην,
Απ’αυτούς οπού κάμνουσι τα κλαπωτά και ζώσι.
Και έμαθα τέχνην κλαπωτήν την περιφρονημένην,
Ου μη ήνοιγα το αρμάριν μου και ηύρισκα ότι γέμει
Ψωμίν, κρασίν πληθυντικόν και θυννομαγειρίαν
Και παλαμιδοκόμματα και τσίρους και σκουμπρία
Παρ΄ού ότι τώρα ανοίγω το, βλέπω τους πάτους όλους,
Και βλέπω χαρτοσάκκουλα γεμάτα τα χαρτία.
Ανοίγω την αρκλίτσαν μου, να εύρω ψωμίν κομμάτιν,
Και ευρίσκω χαρτοσακκούλαν άλλο μικροτερίτσιν.
Απλώνω εις το περσίκιν μου, γυρεύω το πουγγίν μου
δια στάμενου το ψηλαφώ, και αυτό γέμει χαρτία.
Αφού δε τα γωνίας μου τας όλας ψηλαφίσω,
ίσταμαι τότε κατηφής και απομεριμνημένος,
λιγοθυμώ και ολιγωρώ εκ της πολλής μου πείνας
και από την πείναν την πολλήν και την στεναχωρίαν
γραμμάτων και γραμματικών τα κλαπωτά προκρίνω» στ.15-39.

Σημείωση : Πολλοί ερευνητές, Έλληνες και ξένοι, θεωρούν ότι ο ποιητής των πτωχοπροδρομικών ποιημάτων δεν ήταν μόνο ένας.

πηγή Ιστορία της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας.