[Το κοινωνικό συμβόλαιο] του Ζαν-Ζακ Ρουσσώ ~ ΑΡΘΡΟ

Ως ένας ευφυέστατος, απείθαρχος, αντισυμβατικός σκεπτικιστής, ο Ζάν-Ζακ Ρουσσώ (1712-1778) πέρασε το μεγαλύτερο μέρος της ζωής του οδηγούμενος από τις αμφισβητήσεις μεταξύ του Παρισιού και της γενέτειρας πόλης του, Γενεύη. Ορφάνεψε σε νεαρή ηλικία, έφυγε από το σπίτι του σε ηλικία 16 ετών και δούλευε ως δάσκαλος και μουσικός προτού ασχοληθεί αποκλειστικά με την λογοτεχνία μέχρι τα 40 του. Ο Ρουσσώ έγινε ο πατέρας πολλών νόθων παιδιών των οποίων αρνήθηκε την ανατροφή και συχνά έμπλεκε σε πικρούς καυγάδες ακόμα και με τους πιο ένθερμους υποστηρικτές συναδέλφους του. Το αυτοβιογραφικό του βιβλίο «Εξομολογήσεις», 1783, δίνει (αν και κάπως εγωιστικά) μια επισκόπηση της ταραχώδους ζωής του.
Ο Ρουσσώ αρχικά έστρεψε την προσοχή του κόσμου πάνω του με το βραβευμένο δοκίμιο του «Λόγος περί επιστημών και τεχνών», 1750, στο οποίο κατηγορούσε τις βλαβερές συνέπειες του μοντέρνου πολιτισμού.

Η επιδίωξη των τεχνών και επιστημών, υποστηρίζει, απλώς προωθεί την απραξία και το  επακόλουθο της πολιτικής ανισότητας διευκολύνει την αποξένωση. Συνέχισε να ασχολείται με αυτά τα θέματα κατά την διάρκεια της καριέρας του εκδίδοντας το 1762 το «Αιμίλιος ή Περί Αγωγής) όπου παρουσιάζει μια μέθοδος διδασκαλίας το οποίο θα ελαχιστοποιούσε την ζημιά με την παρατήρηση, την ενθάρρυνση και την παρακολούθηση των φυσικών κλίσεων του μαθητή αντί της προσπάθειας εξουδετέρωσής των.  Ο Ρουσσώ άρχισε να εφαρμόζει αυτές τις σκέψεις και σε πολιτικά ζητήματα ιδιαίτερα στα βιβλία του «Ο Λόγος περί της προέλευσης της ανισότητας», 1755, «Το κοινωνικό Συμβόλαιο», 1762. Επίσης έγραψε «Ο Λόγος περί πολιτικής οικονομίας»,1755, «Συνταγματικό Πρόγραμμα της Κορσικής»,1765, «Σκέψεις πάνω στην διακυβέρνηση της Πολωνίας», 1772. Η φιλοσοφία του υπήρξε μία από τις μεγαλύτερες επιρροές της γαλλικής επανάστασης.

Κοινωνικό Συμβόλαιο

Με την διάσημη φράση «ο άνθρωπος γεννιέται ελεύθερος αλλά όπου κι αν βρίσκεται είναι αλυσοδεμένος» ο Ρουσσώ ισχυρίζεται ότι τα μοντέρνα κράτη καταπιέζουν την φυσική ελευθερία που είναι κληρονομικό μας δικαίωμα και δεν κάνουν τίποτα για να σιγουρέψουν την πολιτική ελευθερία για την οποία κιόλας εισερχόμαστε σε μια πολιτισμένη κοινωνία. Η νομιμοποιημένη, πολιτική εξουσίας, προτείνει, έρχεται μόνο από ένα κοινωνικό συμβόλαιο το οποίο θα συνταχθεί και θα συμφωνηθεί από όλους τους πολίτες για την κοινή και αμοιβαία προστασία τους. Ο Ρουσσώ αποκαλεί  την συλλογική ομαδοποίηση των πολιτών ως ‘κυρίαρχη’ και υποστηρίζει ότι θα έπρεπε από πολλές απόψεις να θεωρείται ως ένα ιδιαίτερο πρόσωπο. Ενώ το κάθε άτομο έχει μια συγκεκριμένη θέληση που στοχεύει στο προσωπικό του συμφέρον, η ‘κυρίαρχη’ προσωπικότητα εκφράζει μια γενική θέληση η οποία στοχεύει στο γενικό, κοινωνικό συμφέρον. Η ‘κυρίαρχη’ προσωπικότητα έχει εξουσία η οποία έχει σημασία μόνο στα ζητήματα του δημοσίου συμφέροντος αλλά η κυριαρχία του πάνω σε αυτήν την εξουσία είναι απόλυτη. Ο Ρουσσώ προτείνει την θανατική ποινή σε αυτούς που θα παραβιάζουν το κοινωνικό συμβόλαιο.

Η γενική θέληση βρίσκει την πιο ξεκάθαρη έκφραση της στους γενικούς και συνοπτικούς νόμους του κράτους οι οποίοι δημιουργήθηκαν κατά την πρώιμη ζωή του κράτους από αμερόληπτους νομοθέτες. Όλοι οι νόμοι πρέπει να βεβαιώνουν την ελευθερία και την ισότητα,  πέρα από αυτήν την βασική αρχή μπορούν να διαφοροποιούνται από τις τοπικές ιδιαιτερότητες και περιστάσεις. 

Ο Ρουσσώ συνεχίζει υποστηρίζοντας τα κάτωθι :
Ενώ η ‘κυρίαρχη’ προσωπικότητα εξασκεί νομοθετική δύναμη μέσα στα όρια του νόμου, τα κράτη χρειάζονται επίσης μια κυβέρνηση η οποία θα ασκεί διοικητικά καθήκοντα, φέρνοντας εις πέρας τα καθημερινά προβλήματα και τις καθημερινές εργασίες. Υπάρχουν πολλές μορφές κυβέρνησης αλλά χαρακτηριστικά μπορούμε να τις διαχωρίσουμε σε δημοκρατία, αριστοκρατία, μοναρχία, πάντοτε βάσει του μεγέθους του κράτους. Η Μοναρχία είναι η δυνατότερη μορφή κυβέρνησης και ταιριάζει καλύτερα σε μεγάλα, πολυπληθή κράτη και σε θερμά κλίματα. Ενώ διάφορα κράτη έχουν δοκιμάσει διαφόρων ειδών κυβερνήσεις ο Ρουσσώ υποστηρίζει πως η αριστοκρατία είναι η πιο σταθερή. Η κυβέρνηση διαχωρίζεται από την ‘κυρίαρχη’ προσωπικότητα και συνήθως είναι σε συνεχή ρήξη μεταξύ τους. Η συνεχής ρήξη τελικά θα καταστρέψει το κράτος αλλά τα υγιή κράτη μπορούν να κρατήσουν αιώνες πριν διαλυθούν.

"Η ιδέα του Κοινωνικού Συμβολαίου, όπως ενίοτε προβάλλεται στις μέρες μας, απηχεί την επιθυμία διευθέτησης της παραπάνω αντίθεσης στα πλαίσια  μιας «συμφωνίας», με την  οποία όλες οι συγκρουόμενες μεταξύ τους κοινωνικές δυνάμεις θα μπορούσαν να αποδεχτούν κάποιους όρους ειρηνικής συμβίωσης .Είναι δηλαδή η εν λόγω ιδέα δηλωτική της προσπάθειας διασφάλισης της κοινωνικής ειρήνης μέσα στην αστική κοινωνία. Παρά το γεγονός, βέβαια,  ότι η ιστορική σπουδαιότητά της αφορά σε παρελθούσες εποχές - στο γίγνεσθαι του αστικού πολιτικού συστήματος, το νοηματικό της περιεχόμενο παραμένει συστατικό στοιχείο της κυρίαρχης αστικής ιδεολογίας αναφορικά με τη προέλευση και φύση των κοινωνικών θεσμών. Η αντίληψη πως η κρατική εξουσία πηγάζει από μια συμφωνία μεταξύ των πολιτών ή, έστω, μεταξύ των κοινωνικών τάξεων είναι συνυφασμένη με την άκριτη και απολογητική αποδοχή της φαινομενικότητας των αστικών κοινοβουλευτικών-συμμετοχικών θεσμών, με την πρόσληψή τους ως θεσμών δημοκρατίας και λαϊκής κυριαρχίας. Άλλωστε, η εκάστοτε «δημοκρατική» και «τίμια» εκλογική αναμέτρηση -το καύχημα του αστικού κοινοβουλευτισμού- φαντάζει  ως ανανέωση του συμβολαίου μεταξύ εξουσίας και λαού" Π. Παυλίδης.

  “Να βρούμε μια μορφή συνένωσης που θα υπερασπίζεται και θα προστατεύει το πρόσωπο και τα αγαθά κάθε μέλους με τη συλλογική δύναμη όλων και στην οποία κάθε άτομο, ενώ συννενώνεται με τους άλλους, δεν υπακούει κανέναν παρά τον εαυτό του και είναι ελεύθερος όπως πρίν” Ζαν-Ζακ Ρουσσώ.

πηγές philosophypages.com, sparknotes.com

επιμέλεια κειμένων - απόδοση στα ελληνικά Μαρία Ροδοπούλου