[Η Γενεαλογία της Ηθικής] Friedrich Nietzsche ~ ΑΡΘΡΟ

“You must have chaos within you
to give birth to a dancing star.”


Ο μεγάλος Γερμανός φιλόσοφος Φρειδερίκος Νίτσε γεννήθηκε το 1844 στο Ρέκεν. Έπειτα από λαμπρές σπουδές κλασικής φιλολογίας στη Βόννη, έγινε σε ηλικία 25 ετών καθηγητής στο πανεπιστήμιο της Βασιλείας. Εκείνη την εποχή γνώρισε το έργο του φιλοσόφου Σοπενχάουερ και συνθέθηκε φιλικά με τον μουσικοσυνθέτη Βάγκνερ. Πολύ σύνταμα ο Νίτσε θα χαράξει τον δικό του μοναχικό δρόμο, καθώς παραιτείται από το πανεπιστήμιο, απομακρύνεται από τις θεωρίες του Σοπενχάουερ και διακόπτει τη σχέση του με τον Βάγκνερ. Ζει περιπλανώμενη ζωή και αφοσιώνεται στην κριτική της μεταφυσικής, της ηθικής, της θρησκείας του δυτικού πολιτισμού, γράφοντας ασταμάτητα. Ο Νίτσε πέθανε το 1900, αφού πέρασε τα δέκα τελευταία χρόνια της ζωής του έχοντας χάσει τα λογικά του.

Η Γενεαλογία της Ηθικής περιέχει τρία δοκίμια, τα οποία αμφισβητούν και κριτικάρουν την αξία της ηθικής μας κρίσης βασισμένα σε μια γενεαλογική μέθοδο όπου ο Νίτσε εξετάζει την προέλευση και το νόημα των διαφορετικών ηθικών μας εννοιών.
Στο πρώτο δοκίμιο «Καλό και Καλό» αντιπαραβάλλονται αυτά που ο Νίτσε ονομάζει «κυρίαρχη ηθική» και «δουλική ηθική». Η κυρίαρχη ηθική αναπτύχθηκε από τους δυνατούς, υγιείς και ελεύθερους που θεώρησαν την ευτυχία τους σωστή και την ονόμασαν «καλό» και  αυτούς που ήταν αδύναμοι, άρρωστοι και σκλαβωμένοι σαν ‘κακό’ αφού η αδυναμία τους ήταν ανεπιθύμητη. Από την άλλη μεριά οι δούλοι, αισθανόμενοι καταπιεσμένοι από αυτούς τους δυνατούς και ευτυχισμένους κυρίαρχους, αποκάλεσαν αυτούς ως «κακό» και τους εαυτούς τους «καλό».

 Το δεύτερο δοκίμιο «Ενοχή, κακή συνείδηση και τα συναφή» ο Νίτσε ιχνηλατεί την αρχή τέτοιων εννοιών όπως η ενοχή και η τιμωρία, δείχνοντας πως αρχικά δεν ήταν βασισμένα σε κάποια ηθική παράβαση.  Η ενοχή ήταν, μάλλον, ένα χρέος και η τιμωρία ήταν απλώς μια μορφή ασφαλούς ανταπόδοσης. Μόνο με την αύξηση της ‘δουλικής ηθικής’ αυτές οι ηθικές έννοιες απέκτησαν το σημερινό τους νόημα. Ο Νίτσε προσδιορίζει την ‘κακή συνείδηση’ ως την τάση μας να χαρακτηρίζουμε εαυτούς αμαρτωλούς και εντοπίζει την προέλευσή του στην ανάγκη, που γεννήθηκε με την ανάπτυξη της κοινωνίας, να αναχαιτίζουμε τα ζωικά μας ένστικτα για βία και σκληρότητα και να τα απωθούμε βαθιά μες στον εαυτό μας.

Το τρίτο δοκίμιο «Ποιο είναι το νόημα των ασκητικών ιδανικών;» έρχεται αντιμέτωπος με τον ασκητισμό, την ισχυρή και παράδοξη δύναμη που κυριαρχεί στην σύγχρονη ζωή. Ο Νίτσε αποδίδει τον ασκητισμό σαν μια αδύναμη, αρρωστημένη βούληση. Ο άνθρωπος ανίκανος να αντιμετωπίσει την εσωτερική του μάχη, η αρρωστημένη θέληση, την βλέπει σαν ζωικά ένστικτα, και την γήινη φύση ως κάτι αμαρτωλό, φοβερό και απεχθές. Ανίκανος να ελευθερώσει, λοιπόν, τον εαυτό του από αυτά τα ένστικτα, υποτάσσεται και εξημερώνεται όσο το δυνατόν περισσότερο. Ο Νίτσε ολοκληρώνει λέγοντας πως «ο άνθρωπος θα ήταν καλύτερα να θέλει το τίποτα παρά να μην έχει θέληση».

Είναι δύσκολο να διαβάσουμε τον Νίτσε διότι απαιτεί να αφήσουμε πίσω πολλές από τις παραδοχές στις οποίες στηρίζεται η λογική μας. Είναι ένας από τους βαθιά αμφισβητίες της δυτικής παράδοσης ακριβώς γιατί αμφισβητεί πολλά. Εάν  καταλάβουμε την γενεαλογική μέθοδο του Νίτσε, η θεωρία του περί θέλησης και δύναμης και την προοπτική που δίνει, τα επιχειρήματά του θα είναι πιο ευνόητα.

Στην θεωρία του Νίτσε η διαφορά μεταξύ ενός πράγματος και της έννοιας του βρίσκουμε την αρχική αμφιβολία με την οποία ο Νίτσε ξετυλίγει πολλά από τα αξιώματά μας. Σε γενικές γραμμές μπαίνουμε στον πειρασμό να δούμε τα πράγματα σαν να έχουν κληρονομικές έννοιες. Για παράδειγμα, η τιμωρία είναι άμεση πράξη αλλά και η αιτία που κρύβεται πίσω της. Ωστόσο ο Νίτσε διαφωνεί, τα πράγματα έχουν διαφορετική σημασία σε διαφορετικούς χρόνους. Για παράδειγμα η πράξη της τιμωρίας πολλές φορές έχει υπάρξει ως γιορτή επιβεβαίωσης της δύναμης κάποιου, άλλες φορές είναι πράξη βίας, και άλλες φορές απλώς ανταπόδοση. Δεν μπορούμε να καταλάβουμε κάτι και σίγουρα δεν μπορούμε να καταλάβουμε την αρχή του όταν υποθέτουμε ότι πάντα είχε την ίδια έννοια, την ίδια σημασία. Κεντρικό λοιπόν σημείο στα δοκίμια του Νίτσε είναι η προσπάθεια ενός γενεαλογικού δέντρου που θα δείξει την ελικώδη και χωρίς κατεύθυνση πορεία των διαφορετικών ηθικών εννοιών μέχρι να φτάσουν στο σημερινό τους σχήμα. Η ηθική συνήθως αντιμετωπίζεται ως ιερή γιατί υποθέτουμε ότι υπάρχει κάποιο υπερφυσικό σημείο για την ηθική μας, όπως ο Θεός, η λογική, η παράδοση ή κάτι διαφορετικό. Αντίθετα με το αξίωμα ότι το ‘καλό, ‘κακό’ έχουν πάντα την ίδια έννοια, η γενεαλογική μέθοδος του Νίτσε δείχνει την εξέλιξη αυτών των όρων, συντρίβοντας κάθε ψευδαίσθηση περί συνέχισης ή απόλυτης αλήθειας σχετικά με τα τωρινά, ηθικά μας αξιώματα. Επειδή μπορούν να έχουν διαφορετικά, ακόμα και αντικρουόμενα, νοήματα κατά την διάρκεια της ζωής τους, ο Νίτσε δεν πιστεύει ότι τα αξιώματα ή οι έννοιες είναι τα βασικά στοιχεία τα οποία συνθέτουν την πραγματικότητα. Κοιτάζει κάτω από τα πράγματα για να δει τι οδηγεί την διαφορετικότητα στις έννοιες που υιοθετούν σε διαφορετικές χρονικές περιόδους. Και εκεί ανακαλύπτει την δύναμη και την θέληση. Σε όλη την ύπαρξη, ο Νίτσε λέει, πως υπάρχει μια διαμάχη μεταξύ των διαφορετικών θελήσεων για την απόκτηση της δύναμης. Η έννοια «θέληση για δύναμη» είναι ολοφάνερη όταν μιλάμε για τον άνθρωπο, όπου βλέπουμε μια διαρκή διαμάχη μεταξύ των ανθρώπων, πολύ συχνά χωρίς άλλο σκοπό παρά μόνο να φανούν ανώτεροι και να επιβληθούν έναντι των άλλων. Όταν ένα πράγμα αποκτά διαφορετική έννοια στην διάρκεια του χρόνου αυτό σημαίνει ότι διαφορετική θέληση έχει κυριαρχήσει πάνω του. Σύμφωνα με τον Νίτσε, λοιπόν, η πίστη στην απόλυτη αλήθεια ή στο απόλυτο οτιδήποτε είναι η παράδοση σε συγκεκριμένο νόημα, σε συγκεκριμένη αντίληψη του πράγματος. Είναι βασικό η έννοια κάθε πράγματος να επιτρέψει σε κάποια διαφορετική θέληση να το κατακτήσει. Η θέληση που επιθυμεί να παραμείνει ελεύθερη θα αποβάλλει όλα τα απόλυτα και θα προσπαθήσει να κοιτάξει το κάθε ζήτημα από όσες περισσότερες προοπτικές μπορεί για να αποκτήσει την δική του. Αυτή η θέση η οποία έχει επηρεάσει βαθιά την μεταμοντέρνα σκέψη αποκαλείται «perspectivιsm».

Έτσι η έρευνα του Νίτσε διεξήχθη με πολύ ασεβές πνεύμα. Τίποτα δεν είναι ιερό, τίποτα δεν είναι απόλυτο, τίποτα κι αν πούμε δεν είναι αλήθεια. Η ηθική μας δεν είναι μια σειρά καθηκόντων που μας δόθηκε από τον Θεό αλλά είναι ένας αυθαίρετος κώδικας που εξελίχθηκε τόσο τυχαία όσο τυχαία αναπτύχθηκε και το ανθρώπινο γένος. Η μόνη σταθερά που έχουμε είναι πως εμείς, και οτιδήποτε άλλο, συνέχεια παλεύουμε για περισσότερη δύναμη και η μόνη σταθερή αρετή είναι πως η θέληση είναι παντοδύναμη και ελεύθερη από κακή συνείδηση, μίσος και μνησικακία.  Το κύριο έργο του Νίτσε στην Γενεαλογία είναι να αμφισβητήσει την αξία της ηθικής μας. Τελικά ισχυρίζεται πως η σημερινή μας ηθική γεννήθηκε από ένα συνδυασμό μίσους και μνησικακίας για οτιδήποτε ήταν κυρίαρχο, δυνατό, υγιές. Και γι αυτό βλέπει την ηθική ως βλαβερή για το μέλλον της ανθρωπότητας. Η ιδέα του Νίτσε είναι ότι δεν πρέπει να ντρεπόμαστε να τα ζωικά μας ένστικτα ή για την ζωή που φλέγεται μέσα μας.

Πηγές : Plato.stanford.com, sparknotes.com, sciencearchives.wordpress.com

Επιμέλεια – απόδοση στα ελληνικά Μαρία Ροδοπούλου