ΔΟΚΙΜΙΟ : [Η συνειδητοποίηση της έννοιας "Ανατολή" από την Ευρώπη] του Γ.Σχορετσανίτη

 “A journey of a thousand miles must begin

 with a single step” 

                                                                 Lao Tzu
 

Του Γεωργίου Νικ. Σχορετσανίτη

       

   

Ο εξωτισμός, ο εξωτικός, είναι λέξεις συνώνυμες της Μέσης Ανατολής τουλάχιστον για τους προηγούμενους δύο αιώνες. Τα χαρέμια και οι αμέτρητοι μύθοι που τα συνόδευαν, τα καλά κρυμμένα πρόσωπα και χαρίσματα των γυναικών που θύμιζαν μόνο υπόσχεση και τίποτα παραπάνω, τα εκπληκτικής μορφής, σχεδίων,  μεγέθους, τεχνοτροπίας  και διακόσμησης τζαμιά στο κέντρο της κάθε μιας παλιάς πόλης, τα στενοσόκακα μέσα στα οποία οι ντόπιοι ένοιωθαν άνετα  αλλά ο ξένος χανόταν, οι ψηλοί και σουβλεροί μιναρέδες με κατεύθυνση το Θείο, οι γητευτές επικίνδυνων φιδιών σε  δημόσια θέα στη μέση των δρόμων κυριολεκτικά, τα  ανατολίτικα παζάρια με την πρωτοτυπία, πολυκοσμία και πολυχρωμία τους, η έντονη μυρωδιά των μπαχαριών που γέμιζε τον αέρα, τα καραβάνια με τους σκληροτράχηλους βεδουίνους και τις φορτωμένες καμήλες, οι περιγραφές των οάσεων μέσα στην αφιλόξενη έρημο, η χαλαρότητα και η ελευθερία  στο ντύσιμο των αντρών με τις κελεμπίες και τα τουρμπάνια, πέρα μακρυά από τα στερεότυπα της ‘καθώς πρέπει’ Ευρωπαϊκής ηπείρου, την απελευθέρωση των κατοίκων από τα σφιχτά και πιεστικά πλαίσια του χρόνου και του ωραρίου, ασκούσαν κάποια μαγεία, μια έλξη που δεν ήταν βεβαίως και τόσο δύσκολο να εξηγηθεί, στους κατοίκους της συντηρητικής ηπείρου με τον ακραίο ρατσισμό και σνομπισμό που τους χαρακτήριζε απέναντι στους λαούς των άλλων ηπείρων! 

      Το  1829  ο Βίκτωρ Ουγκώ, εξέδωσε μια συλλογή ποιημάτων του με τίτλο ‘Τα Ανατολίτικα’, ένα από τα πιο αξιόλογα έργα του, εμπνευσμένο, κυρίως, από την Ελληνική Επανάσταση του 1821. Οι φιλελληνικές εκδηλώσεις και απόψεις  του Ουγκώ στη δεκαετία του 1820 αμφισβητήθηκαν από πολλούς με το επιχείρημα ότι χρησιμοποίησε τα ερεθίσματα από τον ελληνικό απελευθερωτικό αγώνα μόνον ως πηγή έμπνευσης για την ποίησή του, και ότι καθυστέρησε να εκδηλώσει τα φιλελληνικά του αισθήματα, αφού η συλλογή των ποιημάτων του με τίτλο Les Orientales (Τα Ανατολικά ή Τα Ανατολίτικα) κυκλοφόρησε όταν είχε ήδη λήξει  ο πόλεμος της ελληνικής ανεξαρτησίας, μόλις το 1829. Μια τέτοια άποψη και τοποθέτηση όμως ίσως είναι λίγο άδικη, αφού η συλλογή ‘Τα Ανατολίτικα’ δεν παραπέμπει άμεσα στα ελληνικά πράγματα, στα οποία αναφέρονται ουσιαστικά μόνο τα έξι από τα σαράντα ένα ποιήματα που περιέχονται εκεί. Κάτι ανάλογο βέβαια θα μπορούσε να λεχθεί και για τον πρόλογο στο βιβλίο του. Σ' αυτόν, ο Ουγκώ, διακηρύσσει το δικαίωμα της ελευθερίας των ποιητών ως προς την έμπνευση και το θέμα που επιλέγουν. Τους κριτικούς και  την κριτική  αφορά μόνον αν το έργο είναι καλό ή κακό. Όσο για τον τίτλο ‘Les Orientales’,  πρόκειται για μια ιδέα που του ήρθε μια μέρα παρακολουθώντας τη δύση του ήλιου. Άλλωστε, όπως τόνισε, όλοι απασχολούνται τώρα με την Ανατολή! Οι ανατολικές μελέτες, σημειώνει, έχουν τώρα πολύ προχωρήσει, στην εποχή του Λουδοβίκου ΙΔ' ήταν όλοι Ελληνιστές, σήμερα είναι ανατολιστές! Ο ίδιος αφηγείται ότι τα ανατολίτικα χρώματα ήρθαν από μόνα τους να αποτυπωθούν στις σκέψεις του, στις ονειροπολήσεις του, και οι σκέψεις και οι ονειροπολήσεις αυτές βρέθηκαν, σχεδόν χωρίς τη θέληση του ποιητή, εβραϊκές, τουρκικές, ελληνικές, περσικές, αραβικές, κι ακόμη ισπανικές, γιατί κι η Ισπανία είναι επίσης Ανατολή, και ακόμα  μισή αφρικανική, όπως και η Αφρική μισή ασιατική. Εν τέλει, τόσο για τις αυτοκρατορίες, όσο και για τις λογοτεχνίες, η Ανατολή είχε κληθεί να παίξει έναν κάποιο ρόλο στη Δύση. Ήδη ο αξιομνημόνευτος πόλεμος της Ελλάδας είχε κάνει όλους τους λαούς να στραφούν προς αυτήν την πλευρά. Τα ποιήματα αυτά του Ουγκώ έγιναν γενικώς αποδεκτά από το αναγνωστικό κοινό της εποχής  σαν κάτι καινούργιο. Την ίδια απήχηση είχαν και έργα  πολλών άλλων συγχρόνων του.

      Ο Θεόφιλος Γκωτιέ γεννήθηκε το 1811 και γρήγορα στράφηκε στη λογοτεχνία κατόπιν προτροπής και αποφασιστικής επιμονής του Βίκτωρα Ουγκώ. Από την αρχή  ήδη φάνηκε το ενδιαφέρον του στην ιστορία, τον παλιό κόσμο και ειδικότερα στην ταξιδιωτική λογοτεχνία.  Το 1852 ο Θεόφιλος Γκωτιέ πηγαίνει στην Κωνσταντινούπολη όπου θα παραμείνει εβδομήντα μέρες ως ανταποκριτής της εφημερίδας ‘Ο τύπος’. Οι ανταποκρίσεις που στέλνει στην εφημερίδα την εποχή εκείνη παρουσιάζουν τον συγγραφέα σαν έναν άνθρωπο που το χρονικό εκείνο διάστημα, περισσότερο ονειροπολούσε παρά  παρατηρούσε και σημείωνε! Οι περιγραφές του θυμίζουν μάλλον ζωγράφο παρά συγγραφέα!

 

     Ο τόσο γνωστός μας, τουλάχιστον ονομαστικά, Λόρδος Βύρων εμπνέεται σε σκλαβωμένες περιοχές και γράφει  μια σειρά από ποιήματα που τα χαρακτηρίζει ο  εξωτισμός, το ανατολίτικο στοιχείο, όπως ο Γκιαούρ (1813), η Νύφη της Άβυδος (1813), ο Κουρσάρος (1814) , η Λάρα (1814) και η Πολιορκία της Κορίνθου (1816).

    Λίγο αργότερα ο Ευγένιος Ντελακρουά, κύριος εκπρόσωπος της ρομαντικής γαλλικής σχολής και μια από τις μεγαλύτερες προσωπικότητες του ευρωπαϊκού ρομαντισμού, πηγαίνει στην βορειοδυτική Αφρική για να εμπνευσθεί, να δει με τα ίδια του τα μάτια  και να αποτυπώσει όσο πιο πιστά μπορούσε αυτό που αντιπροσώπευε την έννοια της λέξεως Ανατολή. Το ρομαντικό κίνημα, που κυριάρχησε στην τέχνη ανάμεσα στο 1820 και 1850, ήταν η πρώτη επαναστατική αστραπή, η πρώτη πολιτιστική έκρηξη  του δέκατου ένατου αιώνα.

Αντίθετος με την νεοκλασική τεχνοτροπία και πολεμώντας επίμονα καθετί το ακαδημαϊκό, ο Ευγένιος Ντελακρουά  τον Ιανουάριο του 1832 ταξιδεύει στην Ταγγέρη, την Ανδαλουσία, τη Φες και το Αλγέρι, γεμίζοντας τα χαρτιά του με ατέλειωτες σημειώσεις, προσχέδια μελλοντικών πινάκων του και υδατογραφίες, μια εκπληκτική  βάση δεδομένων από την οποία θα ξεκινήσει μετά η δημιουργία πολλών έργων του. Πίνακες στους οποίους αποτυπώνεται η μαγεία, το φως και τα χρώματα της Ανατολής αλλά και οι τρόποι ζωής των ανθρώπων της, όπως ‘Οι φανατικοί της Ταγγέρης’ (1837-1838), ‘Ο Σουλτάνος του Μαρόκου και η ακολουθία του’ (1845), ‘Το κυνήγι των λιονταριών’ (1854), ‘Άραβας σελώνοντας το άλογό του’ (1855) και  ‘Οι γυναίκες του Αλγερίου’ (1834) βέβαια, που έκαναν πραγματικά μεγάλη εντύπωση.

    Φυσικά τα παραδείγματα και οι αναφορές στην έννοια της λέξεως Ανατολής, όπως αυτά που προαναφέρθηκαν, είναι πολλά, πάμπολλα. Και όπως είναι ευνόητο, δεν έχουμε σκοπό να αναφερθούμε σ’ όλα αυτά. Πολλά όμως κείμενα και σχόλια Ευρωπαίων λογίων, ταξιδευτών και άλλων ανθρώπων που μαγεύτηκαν από αυτά τα μέρη όταν τα επισκέφτηκαν, θα βρει σχετικά εύκολα ο υπομονετικός αναγνώστης  και έτσι δεν κρίνεται σκόπιμη η αναφορά τους εδώ. Βιβλία Ελλήνων συγγραφέων, πεζογράφων και ποιητών, ορισμένα ξενόγλωσσα κεφαλαιώδους σημασίας και μερικά από αυτά μεταφρασμένα στην Ελληνική γλώσσα και άλλα ακόμα στην Αγγλική και Γαλλική κυρίως γλώσσα, στα  οποία μπορεί να προστρέξει ο ενδιαφερόμενος αναγνώστης για περαιτέρω συνολική ενημέρωση και εμβάθυνση στο τεράστιο αυτό κεφάλαιο που σαν θέμα του έχει τον ισλαμικό πολιτισμό γενικότερα μέσα στο χρόνο, από τότε που γεννήθηκε  μέχρι και σήμερα.

Βιβλιογραφία παραθεμάτων και γενικών αναφορών

                      

Ελληνόγλωσση

                       

v      Γκωτιέ Θεόφιλος: Κωνσταντινούπολη. Μετάφραση από τα Γαλλικά: Έρση Μπομπολέση. Εκδόσεις Καστανιώτη, 2007. Αθήνα.

v      Λόρδος Βύρων: Ο Γκιαούρ. Μετάφραση και ερμηνεία Δοσίου Αικατερίνη.  Εκδόσεις  Παρασκήνιο. 1997. Αθήνα.

v      Πεγέ Ζώρζ: Η ζωγραφική στο 19^ο αιώνα. Μετάφραση Άλκης Χαραλαμπίδης. Εκδόσεις Νεφέλη.  1984. Αθήνα.

v      Φλωμπέρ Γκυστάβ: Νοέμβριος. Εισαγωγή-Μετάφραση-Σημειώσεις Οντέτ  Βαρών. Εκδόσεις Ύψιλον/Βιβλία.  Οκτώβριος 1993. Αθήνα.

                              

Ξενόγλωσση

v     Hugo Victor: Les Orientales. Eugene Renduel. Libraire Editeur.  1834. Paris.