Ο ποιητής Mirza Alakbar Sabir

του Γεωργίου Σχορετσανίτη

φώτο του Γ. Σχορετσανίτη 

    Ο Mirza Alakbar Sabir (1862- 1911), ήταν ένα δημόσιο πρόσωπο, φιλόσοφος, δάσκαλος και ποιητής καινοτόμος, αφού απέρριψε την πεπατημένη  στην ποίηση. Ποτέ άλλοτε η φωνή των Αζέρων δεν βρήκε καλύτερο εκπρόσωπο, σε στυλ και περιεχόμενο, από τα γραπτά του Sabir. Ο Sabir ανατράφηκε μέσα σε  θρησκευτική ατμόσφαιρα, αλλά όταν ήταν δώδεκα χρονών, κατάφερε να εισέλθει στο σχολείο του ταλαντούχου ποιητή και δασκάλου Seyid Azim Shirvani. Η επαφή μαζί του τον          επηρέασε αρκετά την ανάδειξή του σε σημαντικό ποιητή. Με την ενθάρρυνση του δασκάλου του, άρχισε να μεταφράζει περσική ποίηση και να γράφει ποιήματα στην αζερική γλώσσα.
    Η μεγαλύτερη κατάρα στη ζωή του Sabir, ήταν η φτώχεια, αφού ήταν  υποχρεωμένος να φροντίζει για την καλή, ουσιαστικά υποφερτή, διαβίωση του εαυτού του και της οικογένειάς του, με τα πενιχρά του εισοδήματα. Δεν υπήρχε συνεπώς χρόνος κενός για λογοτεχνική δραστηριότητα, όσο το φάσμα της φτώχειας έπαιρνε όλο και πιο διακριτή μορφή.  Κάποια στιγμή  προσπάθησε να γίνει έμπορος, αλλά  δεν τα κατάφερε. Αντ' αυτού, ταξίδεψε πολύ στην Κεντρική Ασία και τη Μέση Ανατολή. Φαίνεται ότι τα ταξίδια του στη μουσουλμανική Ανατολή ενίσχυσαν την επιθυμία του να γράψει σατιρικά έργα, αφού είδε την δραματική κατάσταση που βίωναν πολλοί άνθρωποι, τη στερημένη τους ζωή και τη στασιμότητα σε όλη την μεγαλοπρέπεια. Η Ρωσική Επανάσταση του 1905 άσκησε ισχυρή επίδραση στο γράψιμο του Sabir, εγχέοντας μέσα σ’ αυτά, το επαναστατικό πνεύμα. Η συγκεκριμένη επανάσταση, η οποία ακολουθήθηκε από τη διάδοση των δημοκρατικών τάσεων σε ολόκληρη τη Ρωσική Αυτοκρατορία, σηματοδότησε την αρχή μιας νέας εποχής στη λογοτεχνική δραστηριότητα του Sabir. Τα κρουστικά κύματα των ανακατατάξεων επέφεραν μια σειρά από  εκδόσεις, η σημαντικότερη από αυτές ήταν το περιοδικό Molla Nasraddin,  δημοφιλές σε ολόκληρο τον Καύκασο, τη Μέση Ανατολή και την Κεντρική Ασία.

Το πρώτο άγαλμα του Sabir στο Μπακού το 1922.

Ήταν το περιοδικό με το οποίο  σχετίζονται περισσότερο και  καλύτερα, τα πιο δημιουργικά και  ώριμα χρόνια του Sabir. Η πένα του δεν άφησε κανένα πολιτικό ή κοινωνικό γεγονός ανέγγιχτο, οι στίχοι του ήταν κυριολεκτικά, ανελέητοι. Έγραψε για την αυθαιρεσία των τσαρικών υπαλλήλων, τους άπονους γαιοκτήμονες και τους μπέηδες, για τους κληρικούς, τη θέση των γυναικών στην κοινωνία και σχολίασε τη γενικότερη κατάσταση των εργαζομένων.

      Η ποίηση του Sabir κέρδισε τον σεβασμό του λαού και είχε τεράστια δημοτικότητα, αλλά την ίδια στιγμή, τον τοποθέτησε σε πολύ επικίνδυνη  θέση, όπως γίνεται άλλωστε σε όλες αυτές και σε παρεμφερείς περιπτώσεις. Οι απειλές, διώξεις, επιθέσεις και προσβολές των μουλάδων, των κυβερνητικών υπαλλήλων και των πάσης φύσεως υπανθρώπων τους, ήταν κάτι παραπάνω από συχνές. Η φτώχεια, η υπερκόπωση, οι ατέλειωτες φροντίδες της μεγάλης οικογένειας και οι διώξεις του, δοκίμασαν την ψυχική κατάσταση και υγεία του ποιητή. Το 1910, κάποια ασθένεια του ήπατος πήρε ανεξέλεγκτη και σοβαρή στροφή που κατέληξε να είναι μη αναστρέψιμη. Ακόμα όμως και τότε που ήταν βαριά ασθενής, ο Sabir συνέχισε να γράφει. Λίγο πριν το θάνατό του, είπε στους φίλους του οι οποίοι μαζεύτηκαν περίλυποι γύρω απ’ το κρεβάτι του: ‘‘ Έδωσα τη  σάρκα μου για τους ανθρώπους μου, όμως, αν ο Θεός μου έδινε περισσότερο χρόνο, θα έδινα και  τα κόκαλά  μου  ...’’.

    Ένα από τα πιο γνωστά  αγάλματα είναι Sabir είναι το διπλανό εικονιζόμενο. Αρχικά, ήταν ένα μνημείο που απεικόνιζε τον Sabir σε όρθια θέση περίπου δώδεκα  μέτρα σε ύψος σε ένα μικρό πάρκο απέναντι από το άγαλμα του Νιζάμι. Οι Σοβιετικοί σε αυτό το χρονικό διάστημα ήθελαν μόνο  τα πολιτικά πρόσωπα να εμφανίζονται όρθια κι έτσι τοποθέτησαν ξανά τον Sabir σε καθιστή θέση!

   Το ποίημά του, ‘‘Στους Μουσουλμάνους και Αρμενίους αδελφούς’’, που έγραψε στις αρχές του 20ου αιώνα αναφέρεται σε μια κατάσταση  εξίσου οδυνηρή και σήμερα, όπως ήταν άλλωστε και τότε. Οι συγκρούσεις μεταξύ Αζέρων και Αρμενίων, βασάνισαν αλύπητα τους κατοίκους της χώρας αυτόν τον αιώνα. Η πιο πρόσφατη γνωστή στρατιωτική αντιπαράθεση ξέσπασε το 1988 στο Ναγκόρνο-Καραμπάχ, έδαφος του Αζερμπαϊτζάν, όπου εγκαταστάθηκαν οι Αρμένιοι.  Δεκάδες χιλιάδες άνθρωποι και από τις δύο πλευρές έχασαν τη ζωή τους σε αυτή τη σύγκρουση. Την ίδια χρονιά, τρομερές αιματηρές εθνοτικές συγκρούσεις έλαβαν χώρα στη Σούσα (τμήμα του Καραμπάχ του Αζερμπαϊτζάν). Ο  ανταγωνισμός μεταξύ αυτών των δύο ομάδων, ωστόσο, καταγράφεται στα λογοτεχνικά έργα που χρονολογούνται από πολύ νωρίτερα. Τον Μάρτιο του 1918, περισσότεροι από δέκα χιλιάδες Αζέροι άμαχοι σκοτώθηκαν, όταν κάποιες ομάδες Μπολσεβίκων και  Αρμενίων, επιτέθηκαν στο Μπακού. Και πάλι, στα μέσα του αιώνα, δεκάδες χιλιάδες Αζέροι πρόσφυγες εκτοπίστηκαν από την περιοχή Zangezur.

    Ο λόγος του Sabir για συνεργασία και ειρήνη μεταξύ Αζέρων και Αρμενίων, είναι σήμερα τόσο επίκαιρη, όσο ήταν και στις αρχές του προηγούμενου φυσικά αιώνα. Διαβάζουμε στις πρώτες του γραμμές: ‘‘Το πνεύμα των καιρών απαιτεί να είμαστε ενωμένοι, φίλοι μου’’, περιεχόμενο  που  εξακολουθούν να συμμερίζονται πολλοί Αζέροι σήμερα. Ας το δούμε, όμως, στην ολοκληρωμένη του μορφή:

Στους Μουσουλμάνους και Αρμενίους αδελφούς

Το πνεύμα των καιρών απαιτεί να ενωθούμε, φίλοι μου.
Η ειρήνη είναι ο σκοπός για τον οποίο όλοι έχουμε δεσμευτεί  να αγωνιστούμε, φίλοι μου.

Στις πεποιθήσεις μας, δεν υπάρχει καμία αντίφαση, δεν έχω δίκιο φίλοι μου;

Τότε γιατί μας χωρίζουν πικρές διαμάχες,  φίλοι μου;

Για απερίσκεπτες εχθροπραξίες μας υποκινούν οι εχθροί μας, φίλοι μου.

Αχ, υπάρχει κανείς  να μας δείξει το δρόμο για το φως, φίλοι μου;

Μιλήστε υπεύθυνοι, λογικοί άνθρωποι,
Και ας φωνάξουμε για  ειρήνη και  φιλία μεταξύ των ανθρώπων.
Δύο έθνη, δύο καλοί γείτονες, έζησαν και άκμασαν σε έναν καλό τόπο,

Για αιώνες ζούσαν με ειρήνη και φιλία στη χώρα τους,

Στη συνέχεια, όμως, ο διάβολος επενέβη, κι οι φιλονικίες ξέσχισαν τη χώρα

Και ληστές και κλέφτες τριγυρνούν τώρα στη χώρα τους.

Απλώς κοιτάξτε σε τι άγνοια έχουμε φτάσει, ο Θεός να μας δώσει  υπομονή!
Ο Θεός να μας βοηθήσει να φέρουμε στη λογική τις δύο αντιμαχόμενες χώρες μας.

Μιλήστε υπεύθυνοι, λογικοί άνθρωποι,

Και ας φωνάξουμε για  ειρήνη και  φιλία μεταξύ των ανθρώπων.

Ποιος θα ωφεληθεί από αυτό, ποιος είναι ο υποκινητής της διαμάχης;

Τι απανθρωπιά! Τι, κατά πρώτο λόγο, προκάλεσε αυτή διαμάχη;

Μήπως οι Μουσουλμάνοι ή οι Αρμένιοι έχυσαν πρώτοι  το αίμα των αδελφών τους;

Η άγνοια ή το μυστικό χέρι κάποιου πρέπει να σταματήσει τη βεντέτα.

Σίγουρα έχουμε το δικαίωμα να κατακρίνουμε  την τραγική σύγκρουση

Σε όσους υποκίνησαν και άναψαν τη φλόγα στη βεντέτα, με τόση κακοήθεια.

Μιλήστε υπεύθυνοι, λογικοί άνθρωποι,
Και ας φωνάξουμε για  ειρήνη και  φιλία μεταξύ των ανθρώπων.

     Στο Μπακού, παρά τον πόλεμο και την επακόλουθη ανταλλαγή πληθυσμών μεταξύ Αρμενίας και Αζερμπαϊτζάν, υπάρχουν ακόμα γυναίκες Αρμένιες που ζουν στο Μπακού,  παντρεμένες με άνδρες του Αζερμπαϊτζάν και φυσικά πολλά παιδιά που γεννήθηκαν από αυτούς τους …μικτούς γάμους.

     Ο Sabir, όμως, ήταν γνωστός  και για την έντονη κοινωνική σάτιρά του, ειδικά με τις δημοσιεύσεις του στο γνωστό προοδευτικό περιοδικό "Molla Nasraddin" (1906-1931). Η παρακάτω δημοσίευση  αμφισβήτησε τους συγχρόνους του σε όλη την περιοχή, όχι μόνο στο Αζερμπαϊτζάν, ειδικά την παραδοσιακή σκέψη και κάποιες ιδέες που βασίζονται στη θρησκεία και την προκατάληψη. Εδώ, περιγράφει τη γενικότερη νοοτροπία στο γύρισμα του περασμένου αιώνα:

Ερωτήσεις και Απαντήσεις (αρχές του εικοστού αιώνα)

Φίλοι μου, ποια είναι η κατάσταση σήμερα στην ένδοξη πόλη σας;

Δόξα στο Θεό, είναι  ίδια όπως τον καιρό  του Νώε.

 Έχετε καινούργια σχολεία για τα παιδιά της χώρας σας;

Όχι, έχουμε μόνο μεντρεσέδες που στέκονται από τη  γέννηση του Αδάμ.

Διαβάζουν οι πολίτες στη γη σας  εφημερίδες κάθε μέρα;

Μερικοί γραμματιζούμενοι τρελοί το κάνουν, αλλά εγώ όχι, πρέπει να πω.

Φίλε μου, υπάρχουν βιβλιοθήκες στην πόλη σας;

Οι νέοι άνθρωποι έχουν ανοίξει μερικές, αλλά τις χαλάσαμε.

Οι πεινασμένοι βοηθούνται από άλλους στη χώρα σας;

Ο Θεός βλέπει ο Ίδιος τα βάσανά τους, γιατί πρέπει κι εμείς;

Φροντίζετε τις χήρες και τις γυναίκες που βρίσκονται σε ανάγκη;

Στο διάολο με αυτές, τις αφήνουμε να ξαναπαντρευτούν!   

Συζητάτε την ανάγκη για ενότητα στη γη σας;

Ναι, πράγματι, για το καλό του λόγου.

Το έθνος εξακολουθεί να χωρίζεται σε σιίτες και σουνίτες;

Τι εννοείς ; Γι αυτές τις λέξεις  νεαρέ, έπρεπε να σκοτωθείς!

Λοιπόν, δεν υπάρχει τίποτα περισσότερο να πω,  αντίο.

Στα τσακίδια! Ελπίζω να πέσεις σ’ ένα λάκκο και να πεθάνεις !

Κοιτάξτε τον. Κοιτάξτε το πρόσωπό του. Τι  σιχαμερό θέαμα !Τι  τρόπος που μιλάει ! Αφού δεν μπορεί να βάλει ούτε το καπέλο του καλά καλά!

    Κάποια στιγμή μετά την παραμονή μου στο Μπακού, βρίσκομαι στη Σεμάκα.   Πάνω ψηλά στους λόφους, λίγο έξω από αυτή, κοντά στο χωριό Xinishli,  βρίσκεται ακόμα το ερειπωμένο φρούριο Gulistan του 11ου αιώνα. Κάτω απ’ το φρούριο αυτό, βρίσκεται το Μαυσωλείο των επτά τρούλων, του 15ου αιώνα (Eddi Gyumbez), το οποίο τα τελευταία χρόνια μάλλον αρχίζει να αποκτά έστω μικρό τουριστικό ενδιαφέρον.  Οι δρόμοι που οδηγούν εδώ σχετικά έρημοι, λίγη η κίνηση στους φιδίσιους δρόμους, και σίγουρα λίγοι, μάλλον περίεργοι, ενδιαφέρονται να έρθουν να συναντήσουν την ερημιά του τοπίου εδώ. Δεξιά κι αριστερά ανάμεσα από απέραντα αμπέλια, χωράφια με μερικά οπορωφόρα δέντρα, καρυδιές πολλές, καστανιές, και  μικρά αγροτικά σπιτάκια ενδιάμεσα με στέγες αποτελούμενες από τους πανάρχαιους και γνωστούς μας τσίγκους. Το νεκροταφείο φαίνεται σαν να είναι εγκαταλελειμμένο, χωρίς πόρτες, χορταριασμένο, με ανύπαρκτους εν πολλοίς διαδρόμους ενδιάμεσα, και πολλά μαυσωλεία με θόλους εδώ κι εκεί. Φυσικά δεν περνάει απαρατήρητο το γεγονός της ύπαρξης νέων τάφων, έστω λίγων, ατάκτως ειρημένων, πιθανότατα φτωχών υπάρξεων όπως ισχυρίζονται οι ιθύνοντες της πόλεως. Το μαρτυρεί άλλωστε η απλότητα, στην πραγματικότητα η ανυπαρξία οποιασδήποτε ταφικής δομής ή διακόσμησης γύρω, λίγο χώμα μόνο σκαμμένο πάνω από το επίπεδο, λίγα λουλούδια, ίσως μια φωτογραφία κι ένα όνομα.

    Ήταν ο τόπος ταφής και για τα μέλη των βασιλικών οικογενειών των Shirvanshahs, αφού για τη δυναστεία τους η πόλη της Σεμάκα (Shemakha) ήταν η πρωτεύουσα για αρκετούς αιώνες. Οι μισογκρεμισμένοι τρούλοι που βρίσκονται σε όλη την κοιλάδα της  Σεμάκα  μαρτυρούν τους τρομερούς  σεισμούς που δοκίμασαν στο πέρασμα του χρόνου. Σήμερα παραμένουν στις θέσεις τους οι ταφόπλακες, οι περισσότερες κατεστραμμένες, αλλά έχουν  ακόμα πάνω τους εκείνο το θείο χάραγμα, τις βαθιές αυλακιές για να μη χάνουν σταγόνα νερού και τις σταλμένες θείες ευχές από εκεί ψηλά! Μισοκαταστραμμένοι θόλοι πάνω από τα μαυσωλεία, έρημο νεκροταφείο, απόκοσμο, λίγο μυστηριώδης η όλη ατμόσφαιρα που επικρατεί εδώ πάνω σε τούτους στους λόφους. Ο τάφος του καινοτόμου και ταλαντούχου ποιητή, φιλοσόφου και δασκάλου Sabir  σ’ ένα από τα υψηλότερα ίσως σημεία του νεκροταφείου, δεσπόζει ευχάριστα της όλης περιοχής. Η ευγνωμοσύνη των πατριωτών του απέναντί του και η επιθυμία του ίδιου να έρθει κάποτε μόνιμα εδώ, βρήκε επιτέλους την πολυπόθητη ανταπόκριση, την κατάλληλη ιστορική γι αυτόν στιγμή!

Βιβλιογραφία

Akhundov Fuad:  Tribute to City of Poetry Lovers. Azerbaijan International.  Spring 1996 (4.1): 10-59.

Cornell Susan: Know A Man - Know His Poetry. Azerbaijan International. 1996; (4, 1): 6-9.

 Madatli Eynulla: Poetry of Azerbaijan. Compiled & edited by Dr. Eynulla Madatli : A Drop in the Ocean. Published by Embassy of the Republic of Azerbaijan in Islamabad. February 2010.  Islamic Republic of Pakistan.

Qatar Chingiz: Old Baku. Editor: Arif Abbasov. 2009. Baku. Azerbaijan.